16 Οκτωβρίου 2014

Ιστορία της Πλεύνας Πετρούσας: Η 'Ιδρυση, το Υδραγωγείο και οι Βρύσες της.

Υδραγωγείο Πετρούσας.

 Του Ε. Παπαθανασίου,
Ιστορικού-Αρχαιολόγου.



Οι κάτοικοι της Πλεύνας προέρχονται, κατά την προφορική παράδοση, από τον εγκαταλειφθέντα (κατά την πρώιμη, ή την μέση, μάλλον, τουρκοκρατία) οικισμό, γύρω από την οχυρή ακρόπολη του λόφου Γκράντσεν (το οχυρό είναι του 6ου, ή 7ου, αι. μ.Χ. και μετά).
(Σημείωση Μαδεμλή: ο εγκαταλελειμμένος οικισμός Γκράνστεν βρίσκεται βορειοανατολικά των Πύργων, και δεν ήταν όλοι οι κάτοικοι της Πλεύνας από κεί αλλά ένα μέρος... )



Ένα μεγάλο όμως μέρος του πληθυσμού της Πλεύνας ίσως προήλθε και από την εγκαταλελειμμένη θέση του οικισμού «Σέλιστι», στα δυτικά των Πύργων.

Άλλωστε ο όρος «Σέλιστι», αποδίδει με διοικητική ακρίβεια τον όρο «Παλαιοχώριον», σε αντιδιαστολή προς το «Νεοχώριον» της Πλεύνας.

Ένα μέρος των κατοίκων του Γκράντσεν, πιθανότατα λόγω της επικρατούσης ανασφάλειας στα ορεινά, προτίμησε τότε, κατά την γνώμη μου, να μετακινηθεί προς την θέση των Καλυβιών του οικισμού τους, στην θέση, δηλαδή της σημερινής Πετρούσας (Πλεΰνα, εξάλλου, σημαίνει: «αχυρώνας»).

Έτσι μετακινούμενοι στην θέση της σημερινής Πλεύνας θα βρίσκονταν πλησιέστερα προς τα χωράφια τους (καπνοχώραφα), τα οποία, ούτως, ή άλλως, και από την ίδια την Πλεύνα, σε εποχές που οι μετακινήσεις γίνονταν πεζή, εθεωρούντο απομακρυσμένα, σε απόσταση μιάς ώρας κάτω στον κάμπο.
(Σημείωση Μαδεμλή: ο κ Παπαθανασίου δεν αναφέρει και τους κατοίκους που ήρθαν από το Σταιτσίλο!)

Η ανάπτυξη της μονοκαλλιέργειας του καπνού από τα μέσα του 18ου αι. και εξής, και η παρακμή των μεταλλείων της Ροδόπης, να προκάλεσε άραγε την επανίδρυση της Πλεύνας, στις παρυφές του κάμπου, με τις ευλογίες της οθωμανικής διοικήσεως;

Στα τέλη του 18ου αι. τοποθετεί την ίδρυση της Πλεύνας και ο Φώτης Τριάρχης και υπονοεί το Γκράντσεν — «κατά την παράδοση το χωριό ήταν παλαιότερα κτισμένο υψηλότερα, όπου υπήρχε άφθονο νερό» — ως τον τόπο, απ' όπου οι κάτοικοι, κατόπιν κάποιας ληστρικής επιδρομής, ή πυρκαϊάς, κατέφυγαν στην θέση της Πλεύνας, όπου είχαν ήδη σταδιακά αρχίσει να κατασκευάζουν τα εποχικής διαμονής Καλύβια τους αποκτώντας κτήματα στα πεδινά.

Η σχέση Γράντσεν-Πλεύνας υπήρξε φαίνεται πάντοτε αμφίδρομη, μια και ένας από τους λόγους κατασκευής του οχυρού ήταν η παροχή καταφυγίου στις γύρω ατείχιστες κώμες και ιδίως αυτές των υπωρειών του Φαλακρού (Παγγαίου;), ενώ τα έως τώρα στοιχεία από την Πλεύνα συνηγορούν στην παραδοχή υπάρξεως εκεί βυζαντινού οικισμού, καθόλου ευκαταφρόνητου.

Το ότι ο οικισμός αυτός θα παρήκμασε κατά τα ταραγμένα χρόνια του β' μισού του Μου αι. και μέρος των κατοίκων του θα μετοίκησε στο Γκράντσεν φαίνεται πιθανόν.

Το βέβαιον είναι ότι, λογαριάζοντας την θέση της Πλεύνας και την έλλειψη νερού, που αυτή εμφανίζει, η δυνατότητα ανάπτυξης εδώ αξιόλογου οικισμού, που δεν θα βασιζόταν, δηλαδή, στην υδροδότηση του από πηγάδια, θα ήταν εξαρχής απαρέγκλιτα συνδεδεμένη με την δυνατότητα μεταφοράς του νερού από την «μάνα» στη δυτική ποδιά του Προφήτή Ηλία, κοντά στο Τσιεράσοβο.

Το επώνυμο «Τσεσμετζής» και «Τσισμιτζής», που υπάρχει στην Πετρούσα, δείχνει ακριβώς μία κοινότητα, όπου από παλαιά η ύδρευση της υπήρξε καλά οργανωμένη.


Αργότερα, περί του υδραγωγείου πληροφορίες μας παρέσχε ο κ. Θεόδωρος Σεραφείμ, ετών 68, κάτοικος Πετρούσης και συνταξιούχος υδρονομεύς, 
ο παππούς του οποίου, Θωμάς Σεραφείμ, ήταν ο πρωτομάστορας της τελευταίας προ της απελευθερώσεως κατασκευαστικής φάσεως του υδραγωγείου αυτού.

Κατά τις αυτοψίες, που πραγματοποιήσαμε μαζί διακρίναμε ότι το υδραγωγείο εμφανίζει άλλες δύο ακόμη ιστορικές φάσεις προ αυτής, της εκτελεσθείσης υπό του Θωμά Σεραφείμ.


Ο κτιστός αγωγός, και κατά συνέπεια η πρώτη φάση του υδραγωγείου της Πετροΰσης, θα πρέπει να ενταχθούν χρονολογικώς σε εποχή, που κυμαίνεται από τα πρώτα χρόνια της συστάσεως και αναπτύξεως αξίου λόγου οικισμού στη θέση της Πλεύνας — μετά την προϊούσα παρακμή του Γκράντσεν, που θα πρέπει να εγκαταλείπεται οριστικώς κατά τον 18ο αιώνα πιθανολογώ την κατασκευή του στους 17ο-18ο αι.

Ο κτιστός αυτός αγωγός πίπτει σε αχρηστία, προϊόντος του χρόνου, προφανώς εξαιτίας και της γομώσεώς του από τα σχετικά άλατα, οπότε κατέστη επιτακτική η ανάγκη να στρωθεί νέος αγωγός στην ίδια πάνω κάτω γραμμή, ο οποίος την φορά αυτή κατασκευάζεται από χειροποίητους πηλοσωλήνες, χωρίς όμως εφυάλωση, εσωτερική, ή εξωτερική (2α φάση του υδραγωγείου).

Η δεύτερη αυτή φάση της χρήσεως του υδραγωγείου, που θα πρέπει να την χρονολογήσουμε στην εποχή της ύστερης τουρκοκρατίας (18ος-19ος αι.),

Η συντήρηση και ο τακτικός καθαρισμός των πηλοσωλήνων ήταν μία από τις καθημερινές φροντίδες του υδρονομέως (τσεσμετζή).

Η κατασκευαστική φάση του υδραγωγείου της Πετρούσας είναι αυτήν στην οποίαν εργάστηκε ο Θωμάς Σεραφείμ, και χρονολογείται περί τα ±1911.

Το προτελευταίο δίκτυο στρώθηκε στα 1955-56, και φέρει σωλήνα μεγέθος 25 εκ., ενώ το νεώτερο —και τελευταίο— είναι των αρχών δεκαετίας του 1990 (1992)·



Το υδραγωγείο έχει συνολικό μήκος περίπου 7.000 μ. 

Το μεγαλύτερο μέρος από το ορώμενο σήμερα κτιστό λίκνο του υδραγωγείου, που φέρει τον αγωγό (τον εκ πηλοσωλήνων συγκείμενο) του ±1911, αλλά και τους τσιμεντένιους, ή τους σιδηρούς, των δύο μετά τον πόλεμο ανακαινίσεων, ανήκει στο έργο του ±1911, και στις τότε εκτεταμένες επιδιορθώσεις του παλαιότερου λίκνου.

Η πηγή —η Επάνω Πηγή, διότι στην εποχή μας ανιχνεύθηκε (από τον κ. Θεόδωρο Σεραφείμ) και χρησιμοποιήθηκε και νεότερη, η Κάτω Πηγή, λίγο νοτιότερα— η «μάνα», από την οποίαν και η υδρομάστευση, ευρίσκεται ολίγον βορειότερα του ύψους του χωριού Πύργοι.

Παλαιά, το υδραγωγείο κατέληγε στην μία από τις δύο δεξαμενές, αυτήν με την ορθογώνια κάτοψη, που βρισκόταν στο βόρειο άκρο του οικισμού της Πετροΰσης, πάνω του κοιμητηρίου των Αγίων Πέτρου και Παΰλου.

Η παλαιότερη αυτή δεξαμενή ήταν κατασκευασμένη από σκελετό χαλύβδινων δοκών σιδηροτροχιών, μεταξύ των οποίων τα τοιχώματα συμπληρώνονται με τούβλα.
Κατά την σχετικά πρόσφατη —περί τα μέσα της δεκαετίας του 1990— επέκταση των νεκροταφείων η παλαιά αυτή δεξαμενή, των χρόνων περί τα 1900, καταστράφηκε. Παλαιά,


Cecme τουρκιστί λέγεται η Βρύση.
Kapka είναι σλαβιστί σταγόνα και κατά συνέπειαν «κάπκας» είναι σημασιολογικά ό,τι και ο «τσεσμετζής», δηλ. υδραυλικός,
(Σημείωση Μαδεμλή: ΓΙΑΥΤΟ ΤΣΕΣΜΕΤΖΗΣ ΚΑΙ ΚΑΠΚΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΙΔΙΟ ΟΝΟΜΑ!)

Το υδραγωγείο αυτό της Πετροΰσας έδινε νερό σε ένδεκα (11) κρήνες μέσα στο χωριό:

στην Απάνω Βρύση (που βρισκόταν στον Απάνω Μαχαλά, στον Πλάτανο),

στην  Βρύση του Κάπκα,

στην Βρύση στο  Νικτίπ,

στην Βρύση στο  Άη-θανάση,

στην Βρύση στη  Πλατεία,

στην Βρύση του Σινικλή (κοντά στη τοπική οργάνωση προσκόπων),

στη Βρύση Σέλσκο Μπάρα (=στο γκιόλι, δηλαδή, του χωριού), 

στην Βρύση στην Παλιά την Εκκλησία  (δηλαδή, στον ερειπωμένο ναό των Εισοδιών της Θεοτόκου)

στην κρήνη που σήμερα είναι στην Κάτω Πλατεία, δίπλα στο Σπίτι του Παιδιού (Παιδικό Σταθμό) Πετροΰσης,

στην Βρύση στον Ντομπρίκη (στην λεγόμενη και του Μπάγαρα η Βρύση),
και στην του Δούγκα η Βρύση.

Τις Έξω Βρύσες τις είχε και αυτές πρωτοχαράξει ο Θωμάς, αλλά κατασκευαστή καν μετά από την εκτέλεση του, γεγονός που μας κάνει να πιστεύουμε ότι η γ' φάση του υδραγωγείου της Πετρούσας θα πρέπει να τέλειωσε εντός του 1912.