Ιστορία Πλεύνας-Πετρούσας. Η Παλαιά Εκκλησία Πλεύνας και άλλες 32 Μεταβυζαντινές Εκκλησίες στο Νομό Δράμας .

Η Παλαιά μας εκκλησία όπως μπορείτε να δείτε στη παρακάτω μελέτη για τις Μεταβυζαντινές Εκκλησίας της Μητρόπολης Δράμας είχε άλλες 32 "αδελφές", οι οποίες κτίστηκαν μετά από έντονη "κτητορική δραστηριότητα κατά τα έτη 1835-1843".

Και επιστημονικά αποδεικνύεται οτι η παλαιά εκκλησία ήταν, είναι και θα (ξανα)γίνει βυζαντινή.
Για να πάψουν κάποιοι να παραποιούν την ιστορία του τόπου μας.


της ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΑΤΣΙΚΗ ΞΑΝΘΗ

Μεταβυζαντινές Εκκλησίες στο Νομό Δράμας.   


Στα 1373 ο Γαζή Εβρενός Μπέης, ο γνωστός στρατηγός του Μουράτ του Α', κατέλαβε τη Δράμα1, που ήταν τότε μικρή κωμόπολη με ανθούσα εμπορική κίνηση. Μετά την κατάληψη η περιοχή υπάχθηκε διοικητικά στο Βιλαέτι της Θεσσαλονίκης, ένα από τα επτά του Ελλαδικού χώρου2. 

Η Δράμα ήταν έδρα ομωνύμου καζά, όπως προκύπτει από τουρκικά έγγραφα, τουλάχιστον από το δεύτερο μισό του Που αιώνα3. 
Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή4, που την επισκέφτηκε στα μέσα του 11ου αιώνα, μας πληροφορεί ότι ήταν έδρα βοεβόδα, είχε αρχηγό γενιτσάρων, επιμελητή στρατού και ιεροδίκη. 

Οι μεταρρυθμίσεις του προοδευτικού Σουλτάνου Μαχμούτ Β' είχαν ως αποτέλεσμα την υπαγωγή από το 1808 των καζάδων Δράμας, Καβάλας, Ζίχνης, Πραβίου και όλων γενικά της περιοχής Θεσσαλονίκης υπό την γενική διοίκηση του Ισμαήλ Μπέη από τις Σέρρες με σκοπό την απαλλαγή και την προστασία των κατοίκων «εκ των τόσων κακών και της τυρανίας των οποίων από μακρού υφίσταντο εκ μέρους των ληστών των ορέων είτε εκ μέρους άλλων»5. 

Οι εξέχουσες διοικητικές ικανότητες του Ισμαήλ Μπέη αποτελούσαν εγγύηση για την εφαρμογή των μέτρων αυτών του σουλτάνου.
 Στα 1817 τον διαδέχτηκε ο γιος του Γιουσούφ Μπέης.

 Την ίδια εποχή εμφανίζεται στη Δράμα ο φιλόδοξος και φιλοχρήματος Μαχμούτ Πασάς, πιο γνωστός ως Δράμαλης.

Στα χρόνια της τουρκοκρατίας τα δικαιώματα των χριστιανών εκπροσωπεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο με τους τοπικούς επισκόπους και μητροπολίτες.
 Δεν θα παρακολουθήσουμε εδώ τις σχέσεις της ξακουστής μητρόπολης των Φιλίππων με την τοπική εκκλησία (πρωτοπαπαδίκιο, αρχιεπισκοπή και αργότερα ξεχωριστή μητρόπολη) αλλά θα περάσουμε κατευθείαν στην εκκλησιαστική διοίκηση της περιοχής στο 19ο αιώνα, που μας ενδιαφέρει. 

Μέχρι το 1883, που επανιδρύθηκε η μητρόπολη Νευροκοπίου, η μητρόπολη Δράμας κάλυπτε τις περιοχές τριών επισκοπών: Φιλίππων και Δράμας, Ζιχνών και Νευροκοπίου.

Η αυτονόμηση της Βουλγαρικής εκκλησίας με την ίδρυση της Εξαρχίας στα 1870 και η συνακόλουθη έντονη προσπάθεια της εθνικής αφύπνισης του βουλγαρικού στοιχείου επέβαλαν την ίδρυση της μητρόπολης αυτής6.

 Οι εθνικοί ανταγωνισμοί επέδρασαν καταλυτικά και στον τομέα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. 

Έτσι έχουμε το φαινόμενο της ύπαρξης ελληνικής και βουλγαρικής ενορίας στον ίδιο οικισμό, όπως στο Περιθώρι και στην Καλλιθέα7.

Οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα χαρακτηρίζονται από μεγάλης κλίμακας επαναστατικές κινητοποιήσεις.

 Οι ελληνικοί πληθυσμοί αντιμετωπίζουν σλαβικές επιθέσεις και τουρκικές βιαιοπραγίες. 

Η τύχη του εδαφικού καθεστώτος της περιοχής πέρασε μέσα από τις συνθήκες του Αγίου Στεφάνου και του Βερολίνου, για να λυθεί οριστικά με την κατάκτηση του ελληνικού στρατού.

Αυτή ήταν μια συνοπτική περιγραφή της κατάστασης στο χώρο που μας ενδιαφέρει από διοικητική, εκκλησιαστική και εθνολογική άποψη, ώστε να σχηματίσουμε την εικόνα του στην τελευταία εκατονταετία των χρόνων της τουρκοκρατίας, χρονική περίοδο στην οποία εντάσσονται τα μνημεία που θα παρουσιασθούν.

Η έρευνα στο νομό με τα σημερινά του όρια ήταν αρκετά καρποφόρα και θα ήταν θετικότερη, εάν είχε πραγματοποιηθεί πριν από μερικά χρόνια. 

Εντοπίστηκαν 33 εκκλησίες.
Οι επιγραφές τους μας πληροφορούν ότι κτίστηκαν από το 1815 μέχρι το 1890.

Τοπογραφικά κατανέμονται στον άμεσο περίγυρο της πόλης της Δράμας, στα χωριά των υπωρειών του Μενοικίου όρους και της λεκάνης του Αγγίτη και βόρεια του Φαλακρού όρους στην επαρχία Νευροκοπίου.

Ανατολικά της Δράμας και των περιοχών που αναφέραμε, δεν συναντήσαμε ούτε ένα μεταβυζαντινό ναό, γεγονός που δείχνει ότι οι περιοχές αυτές είχαν καθαρό μουσουλμανικό πληθυσμό.

 Οι θρησκευτικές ανάγκες του χριστιανικού πληθυσμού μετά την ανταλλαγή εξυπηρετήθηκαν αρχικά με τη μετατροπή των τζαμιών σε εκκλησίες.

Τυπολογικά οι εκκλησίες μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες. 

Στην πρώτη ανήκουν οι μονόχωρες δρομικές ξυλόστεγες βασιλικές, 
στη δεύτερη οι τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές με διάφορες παραλλαγές
 και στην τρίτη κατηγορία οι σταυροειδείς εγγεγραμμένες με τρούλλο.

Ο κατάλογος που παραθέτω δίνεται με χρονολογική σειρά.



Πρώτη κατηγορία - Μονόχωρες δρομικές ξυλόστεγες εκκλησίες

1. Ταξιάρχες στα Κοκκινόγεια

Βρίσκεται μέσα στον οικισμό. Έχει γυναικωνίτη και χαγιάτι στη δυτική και σε τμήμα της νότιας πλευράς . Οι γενικές της διαστάσεις είναι 15,30Χ6,05μ. Καλύπτεται με δίριχτη στέγη που έχει τριγωνικές αποτμήσεις στις στενές πλευρές. Η αψίδα του ιερού είναι πεντάπλευρη. Εντοι-χισμένη πλάκα με επιγραφή δυτικά της νότιας εισόδου μας δίνει την πληροφορία ότι η εκκλησία κτίστηκε τον Οκτώβριο του 1820 . Στη νοτιοανατολική γωνία της αυλής στέκεται το λιθόκτιστο, τετράγωνο σε κάτοψη καμπαναριό' πάνω σε μια πέτρα του έχει χαραγμένη τη χρονολογία ανέγερσής του: 1886 Μαρτίου 1.

Η χαραγμένη σε πλάκα κτητορική μπορεί να διαβαστεί ως εξής8:

ПЕТРЕ ΑΝΓΕΛΑΚΙ С1ПА.Nъ
ΕΠΙ ETOYC1820 MIN ΟΚΤΟΟΒΡΙΟΥ 31 
EKTHCΘI ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΙC
ΤΟY ΚΤΗΜΑTOC ΓΗΟΡΓΑΚΙ+
Ο С1ГРАФЕС ΔΙΜΙΤΡΙ ХРОъ 
ΔИΜΟ ГРАМТИКъ..

2. Αγιος Νικόλαος στο Δασωτό

Βρίσκεται στο νεκροταφείο του χωριού. Είναι μονόχωρη εκκλησία με γενικές διαστάσεις 15Χ6,25μ. . Στις εκτεταμένες επισκευές που δέχθηκε στα 1950 συμπεριλαμβάνεται και η ενοποίηση του νάρθηκα με τον κυρίως ναό. 
Μοναδικό στοιχείο που προεξέχει από τον καθαρό ορθογώνιο όγκο της είναι η ημικυκλική αψίδα του ιερού. Από τον εσωτερικό διάκοσμο σώζεται το αρχικό, απέριττο, ξύλινο τέμπλο με σημαντικές εικόνες του 1831. 
Οι επιγραφές τους δίνουν αξιόλογες πληροφορίες για τους δωρητές, για τον τόπο και για την κοινωνική κατάσταση της εποχής. 
Ενδεικτικά παραθέτουμε αυτήν που είναι γραμμένη στην εικόνα του τιμώμενου αγίου Νικολάου:

Δαπάνη καί Δέησις των [δούλων] τον Θεοΰ πάντων των εύλογημένον χριστιανών / των κατοικούντων [έν τη] χώρα ταύτη κωμανίτζη, οϊς έστω ό άγιος θερμός πρός / κύριον πρέσβυς καί ταχνς άν[τιλή]πτωρ ήμόν 1831.

3. Αγία Μαρίνα στην Καλή Βρύση (Γκόρνιτσα)

Μονόχωρη εκκλησία με γυναικωνίτη και χαγιάτι στη δυτική και σε μέρος της νότιας πλευράς9. Οι γενικές της διαστάσεις είναι 15,90Χ7,80μ. Εντοιχισμένη πλάκα στην πεντάπλευρη αψίδα της φέρει ανάγλυφα το χρόνο ανέγερσής της, 1883. Από νεότερη επιγραφή στη δυτική όψη έχουμε την πληροφορία ότι:

Ώκοδομήθη έπί τών ήμερων τον άοιδίμου 'Αγίου Δράμας Γερμανού του Γ ' έν ετει 1883-30- 4. Έγένετο δε παρανάλωμα τον πυράς εν ετει 1914 22 Ίανουαρίου καί άνωκοδομήθη του ΐδίον ετονς έπί τών ήμερων τον Άγιον ΔράμαςΆγαθαγγελον τον Μάγνητος.

4. Αγία Παρασκενή στην Καλλιθέα (Εγρί-ντερέ)

Σύμφωνα με τη χρονολογία που είναι γραμμένη πάνω σε πλάκα εντοιχισμένη εξωτερικά στην εξάπλευρη κόγχη του ιερού, κτίστηκε στα 1890, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τις επιγραφές των εικόνων του τέμπλου. Μερικές από αυτές (Χριστός, άγιος Γεώργιος, άγιος Στέφανος και άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος) φέρουν τη χρονολογία 1891.
 Ο ναός έχει χαγιάτι στη δυτική πλευρά που κάμπτεται ελαφρά προς τη βόρεια και γυναικωνίτη με ξεχωριστή είσοδο από τη νότια πλευρά10 . Στο εσωτερικό διασώζει τον άμβωνα με ζωγραφισμένους πάνω του τους τέσσαρες ευαγγελιστές και το δεσποτικό με ξυλόγλυπτο κουβούκλιο. Ο ναός ανακαινίστηκε στα 1924-26, χρονολογίες που αναγράφονται σε μερικές εικόνες του τέμπλου και στα ξυλόγλυπτα βημόθυρα.

Δεύτερη κατηγορία - Τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές

1. Αγιοι Θεόδωροι στον Ξηροπόταμο (Βησοτσιάνη)

Τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με υπερυψωμένο γυναικωνίτη και χαγιάτι στη δυτική πλευρά. Βρίσκεται στο νεκροταφείο του χωριού. Έχει ακανόνιστα πολύπλευρη αψίδα ιερού και διαστάσεις 15Χ10,60μ. Η κτητορική επιγραφή είναι εντοιχισμένη στο τυφλό αψίδωμα πάνω από τη νότια είσοδο της εκκλησίας και μας δίνει το έτος ανέγερσης: 15 Μαρτίου 1815 και τον κτήτορα: αρχιερατεύοντος Αγίω Δράμας κνρίω κυρίω Παρθενίω. Το μνημείο είναι δημοσιευμένο ",

2. Παναγία στην Πετρούσα (Πλεύνα)

Μεγάλη τρίκλιτη βασιλική της οποίας η στέγη έχει καταρρεύσει. Τα κλίτη χωρίζονται μεταξύ τους με πεσσοστοιχίες . Στις λιθόκτιστες τοιχοποιίες της είναι ενσωματωμένος μεγάλος αριθμός ρωμαϊκών και βυζαντινών γλυπτών σε δεύτερη χρήση. Στη νότια όψη της πάνω ακριβώς από την είσοδο υπάρχει κεραμοπλαστική επιγραφή από την οποία δυστυχώς σώζονται μόνο οι δύο πρώτοι αριθμοί του έτους ανέγερσης της εκκλησίας. Με βεβαιότητα διαβάζουμε: 18..

3. Αγιοι Θεόδωροι στην Κάτω Βροντού

Σε μικρό ύψωμα στη βόρεια άκρη του χωριού πλησίον του νεκροταφείου συναντούμε την εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων12. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με γυναικωνίτη και χαγιάτι στη δυτική και σε τμήμα της νότιας πλευράς . Έχει γενικές διαστάσεις 18X11,80μ. Σε πλάκα εντοιχισμένη στην ΝΑ γωνία αναγράφεται η χρονολογία 1835, ενώ στην ανατολική τοιχοποιία υπάρχει κεραμοπλαστική επιγραφή με το ίδιο έτος . Στο εσωτερικό σώζονται σημαντικά στοιχεία του αρχικού διακόσμου. Στις ξύλινες οροφές λεπτοί πήχεις δίνουν σχηματισμούς ρόμβων. Από το τέμπλο, μόνο το τμήμα του που αντιστοιχεί στο κεντρικό κλιτός είναι ξυλόγλυπτο για λόγους οικονομίας. Οι εικόνες του τέμπλου χρονολογούνται από επιγραφές στα 1839 και 1863.

4. Άγιος Νικόλαος στο Περιθώρι (Στάρτσιστα)

Μαζί με τα καλοδιατηρημένα παλιά σπίτια του χωριού αποτελεί ένα ενδιαφέρον σύνολο. Το ξύλινο χαγιάτι καλύπτει τη δυτική και μέρος της βόρειας πλευράς μέχρι την είσοδο, την οποία και προφυλάσσει . Εξωτερικά έχει αρμολογημένη τοιχοποιία διακοσμημένη με πλίνθινους σταυρούς. Στο βόρειο τοίχο διαβάζουμε την κεραμοπλαστική επιγραφή: 1835 Μαρτίου 7: 13. Ανατολικά της σε μικρή απόσταση από την αψίδα του ιερού υψώνεται ανεξάρτητο καμπαναριό κτισμένο επιμελημένα με λαξευτή πέτρα, εξαγωνικό σε κάτοψη ). Στο θόλο του είναι γραμμένη η χρονολογία 1911. Στο εσωτερικό του μνημείου σώζονται σημαντικά ξυλόγλυπτα του 1847 και εικόνες του 1859 και 1864. Στο ίδιο χωριό υπάρχει και η επόμενη εκκλησία.

5. Ζωοδόχος Πηγή  14

Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική που η ανέγερσή της τελείωσε στις 24 Απριλίου του 1876, σύμφωνα με εντοιχισμένη πλάκα. Η δυτική στοά της διαμορφωμένη με σειρά πεσσών σήμερα έχει κλειστεί. Στον όροφό της υπάρχει γυναικωνίτης. Οι εικόνες του τέμπλου, έργα του ζωγράφου Στεργίου εκ Νευροκοπίου, χρονολογούνται στα 1859, 1865 και 1877.

6. Αγιος Αθανάσιος στην Καλλιθέα (Εγρί-ντερέ)

Μικρή πλάκα στη ΝΑ γωνία της νότιας όψης μας δίνει την πληροφορία ότι κτίστηκε στα 1835. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με γυναικωνίτη και χαγιάτι στη δυτική και σε μέρος της νότιας πλευράς . Ο γυναικωνίτης που εισέρχεται στα πλάγια κλίτη και αποκτά σε κάτοψη το σχήμα Π έχει ξεχωριστή είσοδο από τη βόρεια πλευρά. Επεμβάσεις αλλοίωσαν μερικά το μνημείο. Το ανεξάρτητο, πυργοειδές καμπαναριό χρονολογείται στα 1869. Στον περίβολο της εκκλησίας υπάρχει ακόμη το παλιό σχολείο που σύμφωνα με την επιγραφή κτίστηκε στα 1866.

7. Εισόδια της Θεοτόκου στη Δράμα

Ο ναός βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Δυστυχώς, όπως φαίνεται και στο σκαρίφημα, σώζεται κατά το ήμισυ. Το 1975 η παλιά μητρόπολη της Δράμας15, συνδεδεμένη στενά με τη μαρτυρική ζωή της πόλης, έχασε το υπόλοιπο τμήμα της . Στις αρχές του αιώνα μας ο Λαμπάκης16 γράφει: «εν Δράμα επισκέφθημεν και εσπουδάσαμεν τους εκεί μετά πολλής της σοφίας και προσοχής συντηρουμένους δύο ιερούς ναούς, τον και μόνον ενοριακόν και το παρεκκλήσιο του Ταξιάρχου».

 Σημειώνει ακόμη ότι στη δυτική πλευρά υπήρχε η επιγραφή: 

1834 ΦΙΛΙΠΠΩΝ ΔΡΑΜΑΣ ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΤΗΤΟΡ:

 Το εσωτερικό της κοσμούν εξαιρετικής τέχνης ξυλόγλυπτα . Υπάρχουν εικόνες χρονολογημένες στα 1850,1864,1865,1871. Αναφέρονται τα ονόματα των ζωγράφων Στεργίου Γεωργιάδου εκ Νευροκοπίου, που τον συναντήσαμε και στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στο Περιθώρι και του Δημητρίου Ν. από το Καράκιοϊ. Επίσης στην εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνα στο δεσποτικό διαβάζουμε:
 χειρ Ιακώβου Ν. Μελενικίω ετος αων'(= 1850).


8. Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος στα Λευκόγεια

Η εκκλησία σήμερα είναι επισκευασμένη. Στον ανατολικό τοίχο στη θέση νέας μαρμάρινης πλάκας με τη χρονολογία 1836 υπήρχε κατά μαρτυρία του ιερέως κεραμοπλαστική επιγραφή. Στο κέντρο της δυτικής πλευράς στέκεται μεγαλόπρεπα πυργοειδές κωδωνοστάσιο του 1887. Οι εικόνες του τέμπλου ανήκουν στα 1894.

9. Εισόδια της Θεοτόκου στο Παγονέρι (Τσερέσοβο)

Τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με γυναικωνίτη και γενικές διαστάσεις 19,30X12,50μ. ) Σύμφωνα με νεότερη επιγραφή τοποθετημένη πάνω από τη νότια είσοδο στη θέση της παλιάς, κατά μαρτυρίες κατοίκων, κτίστηκε στα 1835. Στη δυτική πλευρά παρατηρούμε μεγάλης κλίμακας αλλοιώσεις. Το πυργοειδές καμπαναριό, από λαξευμένο γρανίτη, καλοδουλεμένο από έμπειρα χέρια ντόπιου τεχνίτη17, χρονολογείται με επιγραφή στα 1881 .
 Σημαντικό στοιχείο αποτελεί η σωζόμενη πύλη του αρχικού λιθόκτιστου περίβολου της εκκλησίας. 
Από τον εσωτερικό διάκοσμο ξεχωρίζουν οι οροφές, ο Παντοκράτορας στο κεντρικό κλιτός σε οκτάφυλλο ανθέμιο, το δεσποτικό18 και ο άμβωνας.

10. Αγιος Γεώργιος στη Μικρόπολη

Βρίσκεται στο νεκροταφείο. Δίπλα της στα 1910 κτίστηκε η εκκλησία του Ευαγγελισμού. Σε λιθανάγλυφη πλάκα της δυτικής όψης διαβάζουμε: ’Οκτωβρίου 16 1841. Σήμερα έχει χαγιάτι μόνο στη δυτική πλευρά, υπάρχουν όμως στοιχεία που δείχνουν ότι αρχικά υπήρχε και στη νότια . Πρόσφατα έγιναν επισκευές που αλλοίωσαν σε σημαντικό βαθμό τον εσωτερικό χώρο. Διασώζει όμως το αρχικό τέμπλο με τα ξυλόγλυπτα βημόθυρα και λυπηρά. Αξιόλογο είναι επίσης το ξυλόγλυπτο κιβώριο της Αγίας Τράπεζας. Στο ανεξάρτητο, λιθόκτιστο, κομψό καμπαναριό, που κτίστηκε στα 1893, είναι εντοιχισμένη ρωμαϊκή επιτύμβια στήλη .

11. Προφήτης Ηλίας στο Βώλακα

Η στέγη, που δυστυχώς κατέρρευσε στο σύνολό της, δεν επιτρέπει την είσοδο στο εσωτερικό της εκκλησίας. Στο κέντρο της δυτικής όψης δίνεται πάνω σε λιθανάγλυφη πλάκα η χρονολογία 1841. Σημαντικό στοιχείο αποτελεί η λιθανάγλυφη πλάκα με την κτητορική επιγραφή, που είναι εντοιχισμένη στην ανατολική γωνία του βόρειου τοίχου.

 Γράφει:

 έφημέριος π[απά]Κωνσταντής καί π[απά]Γεώργι[ος]/ μαιου ιη ' αωμα'(= 1841).
Το ανεξάρτητο, τριμερές, λιθόκτιστο καμπαναριό δεσπόζει στην είσοδο του περιβόλου του ναού . Πάνω από την πύλη ο δεξιοτέχνης τεχνίτης έβαλε το όνομά του:
Ο ΧΕΙΡΟΠΙΗΤΗΣ         1887:
ΝΕΔΕΛΚΙΟΥ             ΤΗ: 17: Ιουνίου:
ΚΑΙ ΜΠΟΖΗΚΗ

12. Κοίμηση της Θεοτόκου στο Πανόραμα (Καλαπότι)

Βρίσκεται στη βόρεια άκρη του σχεδόν ακατοίκητου σήμερα χωριού και διατηρείται σε πολύ

καλή κατάσταση. Στον όροφο της δυτικής στοάς τοποθετείται ο γυναικωνίτης. Υπάρχουν στοιχεία στις όψεις που υποδηλώνουν ύπαρξη χαγιατιών στις δύο πλάγιες πλευρές . Εξωτερικά κοσμείται με λιθανάγλυφες πλάκες. Σε μία διαβάζουμε: 

1841 MACTPO ΛΑΤИΝъ ъΟΓΔΑΝъ. 

Στο τετράγωνο σε κάτοψη καμπαναριό, που ορίζει τη ΒΔ γωνία του περιβόλου υπάρχει, χαραγμένη πάνω σε πέτρα, η χρονολογία 1864. Η εκκλησία διατηρεί σχεδόν αναλλοίωτη την αρχική της μορφή.

13. Αγιος Νικόλαος στην Καλή Βρύση (Γκόρνιτσα)

Η εκκλησία μαζί με τα παλιά σπίτια, που σώζονται στη συνοικία αυτή του χωριού, αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες και δίνουν ιδιαίτερο χαρακτήρα στον οικισμό. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με πεντάπλευρη αψίδα, γυναικωνίτη και επισκευασμένο χαγιάτι στη δυτική και σε τμήμα της νότιας πλευράς. Στο εσωτερικό σώζεται ο αρχικός άμβωνας και το τέμπλο με εικόνες του 1848 και 1851 . Στην αφιερωματική εικόνα του Αγίου Νικολάου στην κόγχη πάνω από τη δυτική είσοδο του ναού αναγράφεται το έτος 1877. Στην εικόνα του Αγίου Νικολάου στο τέμπλο αναφέρεται ο ζωγράφος Αθανάσιος, υιός Χρήστου εκ Κρουσσόβου.

14. Αγιος Γεώργιος στο Μοναστηράκι (Δράνοβα)

Κτίστηκε στα 1842 και επισκευάστηκε στα 1911 σύμφωνα με επιγραφή που σώζεται στο πλαίσιο παραθύρου της νότιας πλευράς. Είναι τρίκλιτη βασιλική με διαστάσεις 16,90X11,20μ. Έχει γυναικωνίτη στη δυτική πλευρά και χαγιάτι, που κάμπτεται στη νότια μέχρι την είσοδο. Το καμπαναριό εφάπτεται στη δυτική πλευρά της εκκλησίας στη θέση ακριβώς της εισόδου. Σε εντοιχισμένη πλάκα υπάρχει πληροφορία για τον κατασκευαστή και το χρόνο ανέγερσής του: διά χειρός Λάσκου 1890.

15. Ταξιάρχες στο Ακρινό

Αποτελεί τη μοναδική μαρτυρία ζωής σε ένα ερειπωμένο σήμερα χωριό κοντά στα βουλγαρικά σύνορα. Κτίστηκε στα 1848, όπως διαβάζουμε σε εντοιχισμένες πλάκες στη βόρεια και ανατολική πλευρά. Έχει μεγάλες διαστάσεις (25,50X17,90 μ.). Σε κάτοψη έχει τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής με εγκάρσιο κλιτός και ανοικτό περίστωο 19. Ο γυναικωνίτης καταλαμβάνει το χώρο πάνω από το περίστωο. Το καμπαναριό, στο κέντρο της δυτικής πλευράς, κτίστηκε στα 1884 . Στο τύμπανο της δυτικής κύριας εισόδου απεικονίζεται η σύναξη των Ταξιαρχών και των Ασωμάτων Δυνάμεων. Η παράσταση στέφεται με επιγραφή και φέρει τη χρονολογία 1877.

16. Αγιος Νικόλαος στο Βαθύτοπο

Εξωτερικά δέχτηκε σοβαρές επεμβάσεις που αλλοίωσαν τη μορφή του, όμως ο εσωτερικός χώρος παραμένει αναλλοίωτος. Έχει γυναικωνίτη στη δυτική πλευρά με ιδιαίτερη είσοδο. Σώζεται το παλιό ξυλόγλυπτο τέμπλο με τις αρχικές εικόνες, ανάγλυφα θωράκια, κιονίσκους και επιστέψεις. Τα τμήματα του τέμπλου που αντιστοιχούν στα πλάγια κλίτη είναι πιο λιτά. Επιχειρώντας μια χρονολογική τοποθέτηση του μνημείου με βάση τις εικόνες, που φέρουν το έτος 1851, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ανήκει στην τελευταία δεκαετία του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, χωρίς, βέβαια, να αποκλείσουμε παλαιότερη φάση, εφόσον υπάρχουν και παλαιότερες εικόνες. Από τις εικόνες του τέμπλου όσες χρονολογούνται στα 1851, 1861, 1869 (Αρχάγγελος Μιχαήλ,
Ι9Κ. Τσουρής, «Στο Ακρινό Κ. Νευροκοπΐου. Η εκκλησία της Συνάξεως των Ταξιαρχών», Δραμινά Χρονικά, I (1980) 193-198.

Άγιος Νικόλαος, Παναγία) είναι έργα του Στεργίου εκ Νευροκοπίου, ενώ εκείνες που έχουν γραμμένο το έτος ,αωιγ' (=1813) και, αωιδ' (=1814) υπογράφονται από τον Κυριαζή από την Αίνο, που συναντήσαμε και σε άλλες εκκλησίες .

17. Άγιος Δημήτριος στο Κάτω Νευροκόπι (Ζύρνοβο)

Βασιλική μεγάλων διαστάσεων (30Χ21μ) με περίστωα και εγκάρσιο κλιτός , στον όροφο του οποίου υπάρχουν τα παρεκκλήσια των Τριών Ιεραρχών και της Κοίμησης της Θεοτόκου. Τρία ζεύγη κιόνων βαστάζουν τον δωδεκάπλευρο τρούλλο20. Πάνω από τα περίστωα και στις τρεις πλευρές της εκκλησίας διαμορφώνεται ο γυναικωνίτης. Στην ανατολική πλευρά εκτός από την αψίδα του ιερού προεξέχουν οι μικρότερες αψίδες των παρεκκλησιών εκατέρωθεν του ιερού. Οι τοιχοποιίες εξωτερικά είναι αρμολογημένες. Στη νότια όψη είναι γραμμένο πάνω σε πέτρα το έτος ανέγερσής της: 1866. Η χρονολογία αυτή αναφέρεται ως έτος ανέγερσης της εκκλησίας σε έκθεση του μητροπολίτη Νευροκοπίου Νικοδήμου στα 19012Ι. Οι εικόνες του τέμπλου φέρουν τη χρονολογία 1874. Σε μία από αυτές υπογράφει ο γνωστός ζωγράφος της εποχής Γεώργιος από το Νευροκόπι. Στο κέντρο της δυτικής όψης ορθώνεται το καμπαναριό σε τρία πατώματα . Στη βόρεια πλευρά του περιβόλου σώζεται σε άριστη κατάσταση το παλιό σχολείο, που κτίστηκε σύμφωνα με επιγραφή στα 1863.

18. Άγιος Αθανάσιος στην Εξοχή

Βρίσκεται στο νεκροταφείο του χωριού αλλά έχει τη θέση ενοριακού ναού. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με γυναικωνίτη και περίστωο στη δυτική πλευρά . Εξωτερικά έχει γραμμωτά αρμολογήματα που μοιάζουν με αυτά των όψεων του Αγίου Δημητρίου στο Νευροκόπι. Πολλές επεμβάσεις αυθαίρετες αλλοίωσαν το χαρακτήρα του μνημείου. Κρίνοντας από την αυθεντική κάλυψη της αψίδας του ιερού η εκκλησία αρχικά καλυπτόταν με πλάκες. Στη δυτική όψη, πάνω σε πλάκα, αναγράφεται ανάγλυφα η χρονολογία 1866 22.

19. Άγιος Αθανάσιος στο Δοξάτο
Τρίκλιτη βασιλική με περίστωα και γυναικωνίτη . Η κόγχη του ιερού εξωτερικά κοσμείται με τυφλά αψιδώματα. Σε επαφή με το δυτικό τοίχο βρίσκεται το καμπαναριό, κτισμένο στα 1893 με λαξευτή πέτρα κατά το ισόδομο σύστημα. Η επιγραφή της δυτικής όψης τοποθετεί χρονικά το μνημείο στα 1867.

Γράφει:

ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗ ΠΑΣΗΣ ΤΑ
 ΞΕΩΣ TE ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ 
ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΩΝ ΕΝΔΟΞΑΤΩ 
ΟΙΚΟΥΝΤΩΝ ΚΑΙ ΛΟΙΠΩΝ ΠΑΡΕΠΙΔΗΜΟΥΝΤ 
ΩΝ ΕΥΣΕΒΩΝ ΙΔΡΥΘ[Η] ΟΥ 
ΤΟΣΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΛΕ.Ι.ΖΟΜ 
ΕΝΟΣ ΝΑΟΥ ΘΕΟΥ ΗΚ[ΟΣ]...
[...]
ΕΥΣΕΒΕΙΑΣ ΠΑΡ AΥΤΟΥ 
ΕΤΟΣ 1867 20.

Οι εικόνες του τέμπλου αναφέρουν το ζωγράφο Στέργιο από το Νευροκόπι, έχουν επιγραφές αφιερωτών και εκτός από δύο, που ανήκουν στο 1843, οι υπόλοιπες είναι του 1870.

20. Κοίμηση της Θεοτόκου στο Λιβαδάκι

Είναι από τα καλύτερα διατηρημένα μνημεία. Διασώζει αναλλοίωτη την αρχική του μορφή και διακόσμηση23. Κτίστηκε στα 1870 και το καμπαναριό, που εφάπτεται στη δυτική πλευρά της εκκλησίας, στα 1890. Εσωτερικά αξιόλογα στοιχεία αποτελούν το ξυλόγλυπτο τέμπλο με εικόνες του 1876, το ξυλόγλυπτο δεσποτικό, το προσκυνητάρι και οι ζωγραφισμένες οροφές. Το ξύλινο χαγιάτι καταλαμβάνει τη νοτιοδυτική γωνία του κτίσματος μέχρι τις εισόδους της δυτικής και νότιας πλευράς . Σημαντικό επίσης στοιχείο θεωρείται ο λιθόκτιστος περίβολος, που σώζεται σχεδόν στο σύνολό του .

21. Ταξιάρχες στο Γρανίτη

Τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική που βρίσκεται στην άκρη του χωριού. Η κτιστή δυτική στοά σχηματίζει εξέχοντα πτερύγια από το σώμα της. Στο εσωτερικό σώζονται τα ξυλόγλυπτα: δε-σποτικό, προσκυνητάρι, επίστεψη τέμπλου, παραστάδες Ωραίας Πύλης. Χρονολογείται με επιγραφή στα 1873 .

22. Κοίμηση της Θεοτόκου στο Δασωτό

Κτισμένη στα 1870 δέχτηκε μεγάλης κλίμακας νεότερες επεμβάσεις. Χαρακτηριστικό της απο- τελεί ο μικρός ξύλινος ψευδοτρουλλίσκος με το ψηλό τύμπανο στο κεντρικό κλιτός στη θέση του Παντοκράτορα .

23. Αγιος Γεώργιος στο Οχυρό

Η δυτική στοά διαμορφώνεται με τέσσαρες κίονες και δύο πεσσούς . Στον όροφό της βρίσκεται ο γυναικωνίτης. Στον άξονα και σε επαφή με τη δυτική πλευρά της εκκλησίας υψώνεται τετραμερές καμπαναριό. Στη νότια είσοδο αναγράφεται η χρονολογία 1882. Στις εξωτερικές της επιφάνειες διατηρεί το αρχικό αρμολόγημα.

24. Αγιος Νικόλαος στην Αδριανή (Εδρενετζίκ)

Επιγραφή πάνω από τη δυτική είσοδο αναφέρει:

ΩΚΟΔΟΜΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΚΑΙ ΙΕΡΩΤΑ ΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ 
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΜΙΧΑΗΑΙΔΟΥ
 ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΞ 
ΥΠΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΟΣ ΝΕΣΤΟΡΙΟY ΛΑΖAΡΟΠΟΛΙΤΟΥ 24 
ΑΩΠΔ. ΕΔΡΕΝΕΤΖΙΚ 20 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1884.

 Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αποτελεί η κατασκευή τρουλλίσκου με ψηλό τύμπανο στο κεντρικό κλιτός. Κατά τα άλλα είναι τυπική ξυλόστεγη τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και γυναικωνίτη. Τα δύο κωδωνοστάσια που καταλαμβάνουν τις γωνίες της δυτικής στοάς κατασκευάστηκαν στις αρχές του αιώνα μας.

Τρίτη Κατηγορία - Σταυροειδείς εγγεγραμμένες


1 Άγιος Δημήτριος στο Πανόραμα (Καλαπότι)

Αποτελεί καθολικό κατεστραμμένης σήμερα μονής σε απόσταση 3 χιλιομέτρων από το χωριό. Υπάρχουν επίσης λείψανα από τον πυλώνα της μονής, τη φιάλη και τα κελλιά. 
Στη δυτική και σε τμήμα της νότιας πλευράς ο ναός έχει περίστωο που καλύπτεται με θόλους.
 Σε επαφή με τη στοά και στον άξονα της δυτικής εισόδου τοποθετήθηκε το καμπαναριό. 
Στο εξωτερικό δεσπόζει ο οκταγωνικός τρούλλος, που φέρει τέσσερα τυφλά αψιδώματα και τέσσερα ανοίγματα εναλλάξ . 
Στη θέση του γείσου της στέγης ζωγραφισμένη με φυτικά θέματα ταινία περιτρέχει το κτήριο. Η εκκλησία κτίστηκε στα 1865. Εσωτερικά είναι κατάγραφη με τοιχογραφίες του 1874. 
Οι εικόνες του τέμπλου χρονολογούνται στα 1866 και 1872, έχουν αφιερωματικές επιγραφές και υπογράφονται από τον ζωγράφο Ιερεμία από το Μελένικο και Γεώργιο από το Νευροκόπι.
Ξυλόγλυπτα άριστης τέχνης είναι το δεσποτικό και το προσκυνητάρι. Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο αποτελεί ο πολυέλεος που κρέμεται στο κέντρο του τρούλλου. Στην περίμετρό του είναι γραμμένη η επιγραφή:

Ο ΠΟΛΛ ΥΕΑΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΑΦΙΕΡΩΘΗ / ΤΗ ΕΝ ΚΑΛΑΠΟΤΙΩ ΙΕΡΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΓ. / ΑΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΡΑ ΤΙΝΩΝ ΑΝΩΝΥΜΩΝ ΕΥ / ΣΕΒΩΝ ΧΡΙΣΤΗΑΝΩΝ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΣΑ / ΡΤΣΙΣΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΣΝΙΤΣΑΣ ΔΗΜΗΣΑΡΙΟΥ / ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝΑΥΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ.

2. Άγιος Γεώργιος στον Κριθαρά

Πρόκειται για σταυροειδή τετρακιόνιο με τρούλλο ναό που σώζεται σε εγκαταλελειμμένο χωριό και βρίσκεται σε κατάσταση ερήμωσης . Η στέγη του στο μεγαλύτερο μέρος της έχει καταρρεύσει. Διατηρείται μόνο η κάλυψη της στοάς που σε σχήμα Π αγκαλιάζει τη δυτική πλευρά του. 
  Αυτή αποτελείται από χαμηλούς θόλους που προβάλλουν ανάγλυφα στην εξωτερική επιφάνεια της στέγης. Από τις πρώτες εκτιμήσεις το μνημείο μπορεί να τοποθετηθεί στην έκτη ή έβδομη δεκαετία του 19ου αι.  
Στη μικρή κόγχη της νότιας εισόδου, στην παράσταση του τιμώμενου αγίου Γεωργίου αναγράφεται η χρονολογία 1886. Το υπέρθυρο της δυτικής εισόδου με εξαιρετική λιθανάγλυφη διακόσμηση δίνει ιδιαίτερη αξία στο μνημείο.

Υπάρχουν ακόμη τρεις εκκλησίες, για τις οποίες γνωρίζουμε τον χρόνο ανέγερσής τους όμως δεν τις παρουσιάζουμε, διότι συνεχείς επεμβάσεις επέφεραν φοβερές αλλοιώσεις στην αρχική τους μορφή.

 Αυτές είναι: 

ο Αγιος Δημήτριος Μυλοποτάμου (1843), 

ο Αγιος Γεώργιος στη Χαριτωμένη (1847) και 

ο Αγιος Γεώργιος Ξηροποτάμου με καμπαναριό του 1898. 


Η επιγραφή του Αγίου Δημητρίου στο Μυλοπόταμο σώζεται εντοιχισμένη στη νότια περίφραξη. Την παραθέτουμε:


ΑΥΤΗ Η ΑΓΙΑ ЕКЛИСИа ώ аГИоС Μ/ΕΓΑΛω MaPTIC АИМИТРИмС Τδ МИРОА1ТО / КТИТОРОИ аРГИРЙС ДИМа>С СТйаНОС ИГНаТ1/ПАВЛЕС ПЕТРЕС КОСТАДИНО: CTEPHANCÜ: CTEPHANCÖ: /абаНаС: ЖИВКО: бАаГО: ИОаШ: МаРИИ: / СТЕРИО: НИКОАа: КЕ Τώ: OYAOH: ХРИСТ / НОИ: М1КРИ КЕ ΜΕΓΑΑΙ [Χ]ώΡΗΟΗ: ТРаКОР: 1843
*
* *
Μετά τη συνοπτική παρουσίαση των μνημείων μπορούμε να καταλήξουμε στις παρακάτω γενικές παρατηρήσεις:

α. Στην τυπολογία των εκκλησιών. 

Στην περιοχή της Δράμας επικρατεί ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, όπως σε ολόκληρο το χώρο της Μακεδονίας κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας. 
Στους λόγους που την επέβαλαν δεν θα αναφερθώ, υπάρχει ήδη αρκετή σχετική επιστημονική βιβλιογραφία26. Στην πρώτη κατηγορία των μονόχωρων δρομικών εκκλησιών η μόνη παραλλαγή δημιουργείται από την ύπαρξη ή όχι ξύλινου χαγιατιού και από τη θέση του.

Στη δεύτερη κατηγορία διακρίνουμε:
1) αυτές που έχουν περίστωο με πεσσοστοιχία σε μία ή περισσότερες πλευρές, τον όροφο του οποίου καταλαμβάνει ο γυναικωνίτης•

2) αυτές που έχουν ξύλινο χαγιάτι σε μία ή περισσότερες πλευρές- 

3) τις βασιλικές με εγκάρσιο κλιτός27 και

 4) με τρούλλο ή ψευδοτρουλλίσκο και ψηλό τύμπανο στο κεντρικό κλιτός. Άλλη διαφοροποίηση δημιουργείται από την τοποθέτηση ή όχι του καμπαναριού στον κατά μήκος άξονα της εκκλησίας28.

Τέλος στην τρίτη κατηγορία και κατά κύριο λόγο στην περίπτωση του Αγίου Δημητρίου στο Πανόραμα διακρίνουμε αθωνίτικη επίδραση, που ερμηνεύεται από τη χρήση του ως καθολικό μονής. Το παράδειγμα όμως του Κριθαρά, που ήταν ενοριακός ναός είναι μεμονωμένο και η ερμηνεία του φαινομένου θα έπρεπε, ίσως, να αναζητηθεί σε άλλες κατευθύνσεις (επιθυμία κτήτορος, καταγωγή μαστόρων κ.ά).

β. Στη μορφολογία των εκκλησιών. 

Η μορφολογική και κατασκευαστική τους λιτότητα είναι έντονα εμφανής και οφείλεται στην έλλειψη οικονομικών πόρων, όπως σε όλη την έκταση του μακεδονικού χώρου29. Η κόγχη του ιερού είναι ημικυκλική ή πολύπλευρη και σε μεμονωμένα παραδείγματα κοσμείται με τυφλά αψιδώματα (Δράμα, Κριθαράς, Δοξάτο). Η στέγη είναι δίριχτη με αποτμήσεις τριγωνικές στις στενές πλευρές, χαρακτηριστικό των εκκλησιών της εποχής αυτής. Οι φεγγίτες στον ανατολικό τοίχο είναι στρογγυλοί ή σχήματος τετραφύλλου. Μοναδικές διακοσμήσεις στις όψεις αποτελούν τα επιμελημένα λίθινα λαξευτά πλαίσια των ανοιγμάτων. Ενίοτε

συναντούμε εντοιχισμένες λιθανάγλυφες πλάκες. Κεραμική διακόσμηση σχεδόν δεν υπάρχει.

γ. Στον εσωτερικό διάκοσμο. 

Τα στοιχεία είναι ανεπαρκή, διότι στα περισσότερα μνημεία έγιναν αλλοιώσεις. Αν κρίνουμε από το Λιβαδάκι, που αποτελεί αυθεντικό παράδειγμα, οι οροφές πρέπει να ήταν ξύλινες, διακοσμημένες με πήχεις που δημιουργούν διάφορα σχήματα, και με χρώματα30 . Τα τέμπλα είναι απλά, τριμερή με ξυλόγλυπτα βημόθυρα , σταυρό και λυπηρά. Σε αρκετές περιπτώσεις στο τμήμα τους που ανήκει στο κεντρικό κλιτός είναι ξυλόγλυπτα, εξαιρετικής τέχνης και στο υπόλοιπο είναι απλά, με ζωγραφισμένες διακοσμήσεις ή απλούς χρωματισμούς. Από την ξυλόγλυπτη διακόσμηση των ναών ξεχωρίζουν ο επισκοπικός θρόνος 
, τα προσκυνητάρια, ο άμβωνας, τα κιβώρια των αγίων τραπεζών, ο επιτάφιος, τα αναλόγια  και μερικές φορές σκεύη λατρείας .

δ. Στα κωδωνοστάσια. 

Εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις όλα έχουν κτιστεί στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Ανεξάρτητα ή ενσωματωμένα στο ογκομετρικό περίγραμμα της εκκλησίας  αποτελούν πράγματι έργα τέχνης. Πυργοειδή, δομημένα με λαξευμένη ντόπια πέτρα, με εκλεπτυσμένη απόληξη  δίνουν μιά αίσθηση μεγαλοπρέπειας και επιβλητικότητας31. Σχεδόν πάντοτε τοποθετούνται πάνω στην πορεία της εισόδου των πιστών στην εκκλησία, είτε ακριβώς μπροστά στη δυτική είσοδο του ναού είτε στην είσοδο του περιβόλου. Η παρουσία τους βέβαια αποτελεί μαρτυρία των μεταρρυθμίσεων, που άρχισαν να συντελούνται στους τελευταίους χρόνους της τουρκοκρατίας και των αλλαγών στη δομή της κοινωνικής και οικονομικής ζωής.

ε. Στις επιγραφές. 

Θεωρώ απαραίτητη μιά μικρή αναφορά στον τρόπο με τον οποίο δίνονται οι κτητορικές και χρονολογικές πληροφορίες. Συναντούμε τους εξής τρόπους: 

1) κεραμοπλαστική επιγραφή σε καίρια θέση στην όψη της εκκλησίας (Περιθώρι, Βροντού, Πετρούσα ), που αποτελεί επιβίωση βυζαντινής παράδοσης- 
2) γραμμένη πάνω σε εντοιχισμένη πλάκα, που συνήθως βρίσκεται σε γωνία, σπάνια δε στην αψίδα του ιερού ή στο κέντρο της δυτικής όψης και 
3) με τον απλούστερο τρόπο, χαραγμένη πάνω σε λαξευμένο γωνιόλιθο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι εκκλησίες είναι χρονολογημένες. 
Σε μερικές μάλιστα έχουμε χρήσιμες πληροφορίες για τους μαστόρους και τους κτήτορες, στοιχεία που θα αποτελέσουν αντικείμενο ευρύτερης έρευνας.

Δύο ακόμη επισημάνσεις κρίνονται απαραίτητες.

 Η πρώτη αφορά το χρόνο ίδρυσης των εκκλησιών. Παρατηρούμε δηλαδή έντονη κτητορική δραστηριότητα κατά τα έτη 1835-1843, γεγονός που κατά κύριο λόγο θα πρέπει να οφείλεται στην παρατηρούμενη κατά την τέταρτη δεκαετία του περασμένου αιώνα σταδιακή μεταβολή στην στάση της Πύλης ως προς το καθεστώς του χριστιανικού πληθυσμού της Μακεδονίας32. 

Τα νέα μέτρα, το προμήνυμα των πρώτων μεταρρυθμίσεων του Γκιουλχανέ Χάττι-Σερίφ (1839), σκοπό είχαν την εξομάλυνση του διοικητικού συστήματος και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. 

Η δεύτερη επισήμανση αναφέρεται στις περιπτώσεις όπου δίπλα στην εκκλησία κτίζεται σχολείο, και που χρονολογούνται στην έβδομη δεκαετία του 19ου αιώνα. 

Δεν αποκλείεται αυτή η δραστηριότητα να συνδέεται με το πρόσωπο του μητροπολίτου Δράμας Αγαθαγγέλου (1861-72), ενός από τους επιφανέστερους ιεράρχες . Δραστήριος, φιλόμουσος και οξύνους, ίδρυσε και αναδιοργάνωσε σχολεία και εκκλησίες αντιμετωπίζοντας θαρραλέα την εντεινόμενη σλαβική προπαγάνδα.


Παραπομπές


1  Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 39.

2 Τα άλλα βιλαέτια εκτός της Θεσσαλονίκης ήταν: του Καπουδάν πασά, των Ιωαννίνων, της Λαρΐσης, της ΓΙελοποννήσου, της Ρούμελης και της Κρήτης.

3 Φ. Τριάρχη, Ιστορία του νομού Δράμας, τ. Α', 1969, σ. 102, χωρίς σχετική παραπομπή.

4 Ν. Μοσχόπουλος, «Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 14(1939) 495.

5 Φ. Τριάρχη, ό.π., σ. 103.

6 Για την εκκλησιαστική διοίκηση στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, βλ. Μακεδονία 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1982, σ. 368-370.
Για τη μητρόπολη Νευροκοπίου. βλ. Η μητρόπολις Νευροκοπίου 1900-1907, Εκθέσεις των μητροπολιτών Νικοδήμου και Θεοδωρήτου, ΙΜΧΑ επιμέλεια Β. Λαούρδα, Θεσσαλονίκη 1961 και Μητροπολίτου Θεοδωρήτου, «Ιστορικοί τινες πληροφορίαι περί της ενταύθα ορθοδόξου ελληνικής κοινότητος από της εμφανίσεως του βουλγαρικού ζητήματος και εντεύθεν», εκδ. Στίλπωνα Κυριακίδη, Μακεδονικά 2 (1951) 414-460.

7 Βλ. Η μητρόπολις Νευροκοπίου, ό.π., σ. 105.

8 Φαίνεται ότι ο πρώτος στίχος, τα δύο τελευταία γράμματα του έκτου και ο έβδομος στίχος είναι μεταγενέστερη προσθήκη. Αυτό συμπεραίνεται από την όλη δομή της επιγραφής και τη χρήση διαφορετικών γλωσσών. Αποτελεί θέμα προς περαιτέρω διευρεύνηση.

9 Στον περιβάλλοντα χώρο της εκκλησίας και συγκεκριμμένα βορειοδυτικά, σώζεται διόροφο κτήριο του προηγούμενου αιώνα που πιθανότατα ήταν σχολείο. Την ύπαρξη σχολείου και εκκλησίας στη Γκόρνιτσα γνωρίζουμε από τον Γ. Χατζηκυριακού στο βιβλίο του, Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν (1905-1906), Θεσσαλονίκη 1962, σ. 126. Επίσης στον ίδιο χώρο σώζεται μια κρήνη με επιγραφή: 1899 / Πάσχος / СИВКОВЪ /... таии 19.

10 Μερικά παρόμοια παραδείγματα με ξεχωριστή είσοδο στο γυναικωνίτη είναι: άγιος Γεώργιος Κιλκίς, Παναγία στην Κομοτηνή, άγιος Γεώργιος στην Ξυλούπολη Θεσσαλονίκης.

11 Γ. Βελένης, «Η εκκλησία του νεομάρτυρα Θεοδώρου στον Ξηροπόταμο της Δράμας», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την άλωση, τ. 1, Αθήνα 1979 σ. 11-19 (αναδημοσιεύτηκε στα Δραμινά Χρονικά, 2(1981) 113-136).

12 Βλ. Λουίζα Συνδίκα-Λαοΰρδα, Η Μητρόπολις Νευροκοπίου, ό.π., σ. 282-3.

13 Λουϊζα Συνδΐκα-Λαούρδα, Ημητρόπολις Νευροκοπίου, ό.π., σ. 279-280.

14 Λουίζα Συνδΐκα-Λαούρδα, ό.π., σ. 281-282.

15 Για την παλιά μητρόπολη της Δράμας, πρβ. Μακεδονικό Ημερολόγιο, 1979, σ. 247.

16 Γ. Λαμπάκης, Δράμα, Δελτίο Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 5 (1905) 84.
Ι7Βλ. Ημητρόπολις Νευροκοπΐου, ό.π., σ. 104, όπου αναφέρεται ότι στο Τσερέσοβο κατά το πλεΐστον οι κάτοικοι ήταν κτίστες και τέκτονες.
18Στο δεσποτικό, όπου η εικόνα του Χριστού, διαβάζουμε την επιγραφή: 

Δηά σινδρομής καί δαπάνης τοΰ τιμιοτάτον Κόστα Μουμτζή 1812 Σεπτεμβρίου a ' / χείρ Κυριαζή άπό Αίνου. 

Η εικόνα πιθανόν να προέρχεται από άλλη εκκλησία. Το ζωγράφο αυτό συναντήσαμε επίσης στον άγιο Νικόλαο του Βαθυτόπου.

20Για την εκκλησία γενικά, βλ. Λ. Συνδίκα-Λαούρδα, ό.π., σ. 273.

21 Η μητρόπολις Νευροκοπίου, Εκθέσεις των μητροπολιτών Νικοδήμου και Θεοδωρήτου, σ. 42.

22  Στο χωριό σώζεται ένα τζαμί με οκταγωνικό τρούλλο, κτισμένο με μεικτή τοιχοδρομία, σειρές δηλαδή τούβλων και πέτρες. Μπορεί να τοποθετηθεί στα πρώιμα χρόνια της τουρκοκρατίας.

23 Βλ. Α. Στρατή, «Συνοπτική επισκόπηση αρχαιολογικής δραστηριότητας σε μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους του Νομού Δράμας, βυζαντινής και μεταβυζαντινής εποχής κατά το 1971-1980», Δραμινά Χρονικά, 2 (1981) 138-145, όπου κάνει αναφορά στο μνημείο.

24 Η Λαζαρόπολη βρίσκεται στη σημερινή Γιουγκοσλαβία κοντά στη Δΐβρη.

26 Μ. Χατζηδάκης, «Ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία, Πνευματικός βίος και πολιτισμός (1669-1821), Αρχιτεκτονική», Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. 11, σ. 266-269 και X. Μπούρας, «Ο αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής κατά την τουρκοκρατία και ο πατριάρχης Καλλίνικος», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την άλωση, τ. 1, σ. 159 και A. Orlandos, «Ein spätbyzantinischer Hallenkirchen-Typus Nordgriechenlands», JOB 21 (1972) 209-222.

27 Από όσα παραδείγματα γνωρίζω από σχετική βιβλιογραφία και προσωπικές μου σημειώσεις εκκλησίες όπως ο άγιος Δημήτριος στο Νευροκόπι και οι Ταξιάρχες στο Ακρινό απαντώνται σε μεγάλα αστικά κέντρα.

28 Για συγκριτικά στοιχεία βλ. Ν. Μουτσόπουλος, Εκκλησίες του νομού Φλωρίνης, Θεσσαλονίκη 1964, του ίδιου, Εκκλησίες του νομού Πέλλης, Θεσσαλονίκη 1973• Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, (τρεις τόμοι).

29 Ανάλογα παραδείγματα βλ. Ν. Μουτσόπουλος, Εκκλησίες του νομού Φλωρίνης, ό.π., και του ίδιου ό.π., Εκκλησίες του νομού Πέλλης.

30 Ο τρόπος αυτός διακόσμησης των οροφών θυμίζει τις οροφές των μακεδονικών σπιτιών, βλ. Ορ- λάνδος, «Μεταβυζαντινοί ναοί της Πάρου», Αρχείον Βυζαντινών Μνημείων Ελλάδος, 9 (1969) 186' του ίδιου, «Βυζαντινά μνημεία Καστοριάς», ΑΒΜΕ, 4 (1938) 206 και Ν. Μουτσόπουλος, Μακεδονική Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1971, σ. 241.

3Ι Για μεταβυζαντινά κωδωνοστάσια βλ. X. Μπάρλα, Μορφή και εξέλιξις των βυζαντινών κωδωνοστασίων, Αθήναι 1959, σ. 46 και εξής.

32 Κ. Βακαλόπουλος, Μακεδονία και Τουρκία (1830-1878), Θεσσαλονίκη 1987, σ. 74.